Samorząd oraz decentralizacja to dwa nierozłączne i ściśle ze sobą
związane pojęcia. Można je traktować jak synonimy. Samorząd jest następstwem
decentralizacji administracji publicznej[1].
Najwcześniej wykształcił się samorząd terytorialny i to on należy do
najstarszych form samorządu. Powstał on na bazie gminy jako najstarszej
jednostki terytorialnej społeczeństwa.
To wyodrębniony, powstały z mocy prawa związek lokalnego społeczeństwa,
który powoływany jest do samodzielnego wykonywania administracji państwowej.
Jest on wyposażony w środki materialne umożliwiające realizację nałożonych
zadań. Istota samorządu polega na wykonywaniu praw zwierzchnich odstąpionych
przez państwo korporacjom samorządowym jako ich własne prawo. Korporacje te
mają prawo do ustanawiania w drodze wyboru własnych organów, a także możliwość
stanowienia prawa lokalnego. Samorząd realizując zadania uprawniony jest o
stosowania środków władczych. W ramach wykonywania tych zadań polega nadzorowi
ze strony państwa[2].
Po drugiej wojnie światowej samorząd społeczny w Polsce został całkowicie
zniesiony. Samorząd był nieodłącznie związany z decentralizacją władzy
państwowej. W ówczesnym ustroju autokratycznym istnienie decentralizacji byłoby
tożsame z zagrożeniem dla monopolu władzy partii komunistycznej. Przełomem stał
się dopiero rok 1989, kiedy to upadek realnego socjalizmu dał w Polsce początek
procesu transformacji ustrojowej[3].
Samorząd gminny, wprowadzony ustawą o samorządzie terytorialnym z 8 marca
1990[4],
do 1 stycznia 1999 był w Polsce jedyną formą samorządu terytorialnego. Ustawą z
dnia 24 lipca 1998[5] o
wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa, po
długoletnich dyskusjach oraz sporach politycznych i naukowych, z dniem 1
stycznia 1999 wprowadzony został system trójstopniowego podziału terytorialnego
kraju. Jednostkami tego podziału są: gminy, powiaty oraz województwa[6].
Samorząd terytorialny został więc rozbudowany w 1999 r. poprzez utworzenie
samorządowych powiatów oraz województw. Stał się on jednocześnie zasadniczym
podmiotem polityki społecznej wypierając z pozycji dotychczasowego lidera –
administrację rządową.
Ponowne pojawienie się w Polsce samorządu terytorialnego w 1990 roku – po
upływie ponad 50 lat od jego likwidacji – wiązało się przede wszystkim z
podjęciem poważnego wysiłku legislacyjnego. Konieczne stało się przygotowanie
projektów, a w następnej fazie uchwalenie ustaw: o zmianie Konstytucji
Rzeczpospolitej Polskiej, o samorządzie terytorialnym i o ordynacji wyborczej
do rad gmin[7].
Jak wynika z art. 16 ust. 1 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej[8]
z dnia 2 kwietnia 1997 (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r. Nr 78, poz. 483): „ogół
mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego stanowi z mocy prawa
wspólnotę samorządową”. Zamieszkanie na określonym terenie powoduje z mocy
prawa przynależność samorządową.
Członkostwo w tym związku jest niezależne czy to od aktywności czy też
od bierności w jego działalności. Ta przynależność do związku nosi z pozoru
cechy przynależności przymusowej – powstaje ona z mocy prawa i niezależnie od
woli danej osoby. Mieszkańcy gminy, powiatu czy też województwa mogą podejmować
rozstrzygnięcia bezpośrednio lub przez wyłonione przez siebie organy. Jak
wskazuje Konstytucja i ustawy samorządowe – samorząd wykonuje „zadania
publiczne”, a zatem należące do administracji publicznej. Konsekwencją tego
jest posiadanie tzw. władztwa gminnego, powiatowego i wojewódzkiego. Akcentuje
się tu zatem samodzielny charakter gminy, powiatu i samorządowego
województwa. Konstytucja RP i ustawy
samorządowe stoją na stanowisku, że samorząd terytorialny wykonuje zadania
publiczne w „imieniu własnym”, a nie państwa. Dopuszcza się jednak możliwość
zlecenia gminie, powiatowi czy samorządowi wojewódzkiemu zadań administracji
rządowej. Odrębność od państwa gminy, powiatu i województwa wskazuje, że
posiadają one osobowość prawną. W ślad za tym idzie wyodrębnienie osobnej
kategorii praw majątkowych – mienia samorządowego.
Samorząd terytorialny jest podstawową formą decentralizacji władzy publicznej (mówiąc dokładniej –
decentralizacji administracji)[9].
Do plusów tej techniki należy: wyzwalanie lokalnych inicjatyw, ustalanie
hierarchii potrzeb lokalnych a także zainteresowanie lokalnych społeczności
zadaniami administracji publicznej. Jednakże technika decentralizacji poprzez
samorząd terytorialny posiada również swoje minusy. Doprowadza ona często do
preferowania lokalnych interesów ponad interesy ogólne państwa. Zdarza się, że
występuje brak spójności aparatu terenowego jak i nieopłacalność wprowadzania i
realizowania na niższych szczeblach pewnych rozwiązań technicznych.
[1] S.
Wykrętowicz (red.), Samorząd w Polsce. Istota, formy, zadania,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2001, s. 20.
[2] M. Chmaj
(red.), Leksykon Samorządu
Terytorialnego, Oficyna Wydawnicza Graf-Punkt, Warszawa 1999, s. 245.
[4] Ustawa o
samorządzie terytorialnym z dn. 8 marca 1990 r. (Dz. U. Nr 16, poz. 95).
[5] Ustawa o
wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego z dn. 24
lipca 1998 r. (Dz. U. Nr 96, poz. 603).
[7] S.
Wykrętowicz (red.), op. cit., s. 59.
[8] Art. 16
ust. 1 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dn. 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z
dn. 16 lipca 1997 r. Nr 78, poz. 483).
[9] A.
Borodo, Samorząd terytorialny. System prawno - finansowy, Wydawnictwo
Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2000, s. 38.
