podrozdział pracy magisterskiej
Miasto i Gmina
Brzeszcze jest jedną z kilku jednostek samorządu terytorialnego, wchodzących w
skład powiatu oświęcimskiego w województwie małopolskim. Oprócz miasta
Brzeszcze, gminę stanowi pięć sołectw: Jawiszowice, Przecieszyn, Skidzin, Wilczkowice
i Zasole. Gmina ta położona jest między rzekami Wisłą a Sołą, na terenie
Kotliny Oświęcimskiej.
Etymologia nazwy miasta wywodzi
się od wiązu górskiego, zwanego brzostem, rosnącego niegdyś nad brzegiem Wisły.
Powierzchnia gminy wynosi 46,1 km2, a zamieszkuje ją około 22,2 tys.
mieszkańców.
Zarys historii Brzeszcz[1]
Brzeszcze
i okoliczne wsie założono w okresie Średniowiecza na prawie niemieckim.
Najstarszą wsią na terenie obecnego miasta i gminy są Jawiszowice, wzmiankowane
w spisach świętopietrza w 1326 r. Pozostałe wsie poświadczone zostały dopiero w
XV w. Brzeszcze pojawiły się po raz pierwszy w dokumentach w 1443 r. jako
własność książęca, z kolei Przecieszyn w 1445 r., Skidziń w 1454 r., a
Wilczkowice w 1457 r. Trzy ostatnie wsie w XV w., jak i później, były w rękach
szlacheckich. Wszystkie zaś – od chwili pojawienia się w źródłach – dzieliły
losy Księstwa Oświęcimskiego, które powstało w latach 1315-1317, w wyniku
podziałów dynastycznych w opolskiej, a od 1281 r. cieszyńskiej, linii Piastów
śląskich.
Już od roku 1457, kiedy to
Księstwo stało się własnością króla polskiego, także i Brzeszcze przeszły na
jego własność, stając się królewszczyzną. Była ona wydzierżawiana licznym
przedstawicielom najznamienitszych rodów rycerskich, a także co bardziej
wpływowym osobom na dworze króla.
Od samego początku ludność
Brzeszcz i wsi położonych w sąsiedztwie żyła przede wszystkim z rolnictwa.
Dopiero założenie stawów, o których wiadomości pochodzą z roku 1473 r.,
zmieniło charakter zajęć mieszkańców Brzeszcz aż do końca XIX w. Rozbudowę
gospodarki stawowej na przełomie XV i XVI w. zawdzięczać należy przede
wszystkim zainteresowaniom dworu królewskiego, pragnącego pomnożenia dochodów,
jak również osobistemu zaangażowaniu miejscowych dzierżawców, którzy chcieli zwiększenia
wpływów z wsi przez nich dzierżawionych.
Poza hodowlą ryb i rolnictwem,
ludność Brzeszcz od XVI w. żyła także z hodowli bydła i owiec.
W
wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. terytorium byłego Księstwa
Oświęcimskiego, a wraz z nim również Brzeszcze, przeszło pod panowanie
austriackie. Dobra królewskie zajął rząd austriacki, który w 1778 r. sprzedał
Brzeszcze Fryderykowi Duninowi herbu Łabędź i jego żonie Zofii z Małachowskich,
która odziedziczyła je po śmierci męża. W 1794 r. po śmierci Zofii Duninowej
przejął Brzeszcze Włoch, Kamil Dominik Gherii – nadworny lekarz ostatniego
króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego. Po śmierci Gheriego w 1814 r. wieś przeszła na własność jego
wychowanicy, Wiktorii Klose – córki Fryderyka Klose, ówczesnego właściciela
Przecieszyna, Skidzinia i Wilczkowic.
W 1822 r. Wiktoria Mieroszewska
wymieniła Brzeszcze, Skidzin, Przecieszyn i Wilczkowice za klucz chrzanowski z
arcyksięciem Karolem Ludwikiem Habsburgiem. W posiadaniu dynastii Habsburgów
pozostawały wymienione miejscowości do roku 1924, kiedy to Karol Stefan
Habsburg podarował swój majątek Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie,
która dysponowała Brzeszczami do grudnia 1945 r. Wówczas to jej majątek
upaństwowiono, grunty orne uległy parcelacji między bezrolnych i małorolnych
chłopów, a stawy przejęło nowo utworzone Państwowe Gospodarstwo Rybackie.
W
okresie zaborów założono w Brzeszczach w 1857 r. jednoklasową szkołę; w latach
1874-1876 wybudowany obecny kościół parafialny pod wezwaniem św. Urbana, a w
1904 r. erygowano samodzielną parafię, kończąc tym samym sięgającą połowy XV w.
przynależność Brzeszcz do parafii oświęcimskiej. W drugiej połowie XIX w.
miejscowość uzyskała połączenia komunikacyjne z okolicą: w 1856 r. kolejowe z
Czechowicami-Dziedzicami i Oświęcimiem, a w latach 1875-1879 drogowe z
Pszczyną. Jednak dopiero odkrycie złóż węgla kamiennego na terenie Brzeszcz w
końcu XIX w. zmieniło w następnym okresie dotychczasowy charakter miejscowości.
W roku 1903 przystąpiono do budowy kopalni. W związku z nią powstały do 1918 r.
dwa robotnicze osiedla, istniejące zresztą do dziś: Stara i Nowa Kolonia, a w
okresie międzywojennym zbudowano następne, przeznaczone dla urzędników
górniczych: tzw. Kolonię Urzędniczą.
Odzyskanie niepodległości w 1918 r. i okres międzywojenny spowodowały
dalszy rozwój kopalni i osady. Zbudowano nowe szyby kopalniane w Jawiszowicach
i połączono je bocznicą kolejową z macierzystą kopalnią. Kopalnia „Brzeszcze”
była do 1939 r. jedyną państwową kopalnią w okresie istnienia II
Rzeczpospolitej.
Na terenie miejscowości istniało
wówczas kilkanaście organizacji społecznych i politycznych, towarzystw, klubów
i bibliotek.
Wrzesień
1939 r. rozpoczął trwający blisko sześć lat ponury okres okupacji. Miejscowość
od początku października 1939 r. znajdowała się w granicach III Rzeszy. Ludność
Brzeszcz i okolic niosła ofiarna pomoc
więźniom obozów koncentracyjnych. Za zasługi położone w walce z hitlerowskim
okupantem, za ofiarność i męstwo w niesieniu pomocy więźniom, miasto Brzeszcze
w 1967 r. zostało udekorowane Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy. Wyzwolenie
Brzeszcz przez wojska radzieckie 27 stycznia 1945 r. zakończyło okres okupacji.
Po roku 1945 nastąpił dynamiczny
rozwój miejscowości, szczególnie w latach 60 i 70-tych. Zbudowano nowe osiedla,
szkoły, przedszkola. Wzrosła liczba mieszkańców, rozbudowie uległa kopalnia.
7 lipca 1962 r. Brzeszcze
otrzymały prawa miejskie. Dopiero jednak w 1980 r. miasto otrzymało herb
uchwałą Rady Narodowej Miasta i Gminy Brzeszcze, a dwa lata później ustalony
został obecny kształt administracyjny miasta i gminy.
Od 1 stycznia 1999 r. miasto i
gmina Brzeszcze wchodzi w skład powiatu oświęcimskiego w województwie
małopolskim.
Położenie geograficzne
Gmina
Brzeszcze leży w południowej Polsce, w widłach rzek Wisły i Soły, na terenie
północnego Podkarpacia w makroregionie Kotlina Oświęcimska i w mezoregionie –
Dolina Wisły. Kotlina ta stanowi komunikacyjne przejście pomiędzy wzniesieniami
Pogórza Karpackiego i południową krawędzią Wyżyny Śląskiej.
Brzeszcze są najbardziej
wysuniętą na zachód gminą powiatu oświęcimskiego i województwa małopolskiego.
Graniczą z gminami Oświęcim i Kęty, należącymi do województwa małopolskiego
oraz z gminą Wilamowice i Miedźna, wchodzącymi w skład województwa śląskiego.
Gospodarka
W Gminie
Brzeszcze zarejestrowanych jest ponad 1100 podmiotów gospodarczych. Przeważają
podmioty gospodarcze prowadzące działalność w sferze: produkcyjnej,
wydobywczej, handlowej, budowlanej, usługowej i rolniczej. Największym zakładem
jest Kopalnia Węgla Kamiennego „Brzeszcze”. Zarejestrowano 3 zakłady mięsne.
Działalność wytwórczą prowadzą 4 piekarnie. Bazę gastronomiczną tworzą bary,
restauracje, kawiarnie i 2 stołówki przyzakładowe, z których mogą korzystać
mieszkańcy gminy oraz mieszkańcy z okolicznych miejscowości. Na terenie gminy
działają 2 stacje kontroli pojazdów, 4 stacje paliw i 2 myjnie samochodowe.
Kultura
Gmina
Brzeszcze leży na pograniczu dwóch regionów kulturowych – Śląska i Małopolski.
Wzajemne przenikanie dwóch pierwiastków kulturowych z tych regionów miało wpływ
na wykształcenie rodzimego folkloru i kultury, w której odnaleźć można elementy
śląskie i krakowskie. W przeszłości miało to odzwierciedlenie w architekturze,
strojach, zwyczajach i obrzędach oraz gwarze brzeszczańskiej. Współczesne
Brzeszcze to gmina rozwijająca się, budująca swą tożsamość na podwalinach
tradycji oraz elementach napływowych. Na terenie gminy Brzeszcze organizowaniem
i prowadzeniem działalności kulturalnej zajmuje się Ośrodek Kultury, w skład
którego wchodzą: Dom Kultury. Kino „Wisła”, biblioteka, domy ludowe, kluby i
świetlice. Ośrodek Kultury poza podstawową działalnością zajmuje się
organizacją imprez masowych, imprez kulturalnych na zlecenie oraz działalnością
usługową w zakresie reklamy, turystyki i rekreacji. Ośrodek jest także wydawcą
gazety lokalnej „Odgłosy Brzeszcz” i „Informatora Kulturalnego”.
Zabytki na terenie Miasta i Gminy Brzeszcze:
- drewniany kościół z 1692 r. p. w. św. Marcina,
- drewniane stodoły konstrukcji sumikowo-łątkowej,
- drewniane domy z przełomu XIX i XX w. konstrukcji zrębowej i przysłupowej,
- murowany kościół z lat 1874-1876 w stylu neobarokowym p. w. św. Urbana[2].
