Charakterystyka Gminy Brzeszcze

podrozdział pracy magisterskiej

Miasto i Gmina Brzeszcze jest jedną z kilku jednostek samorządu terytorialnego, wchodzących w skład powiatu oświęcimskiego w województwie małopolskim. Oprócz miasta Brzeszcze, gminę stanowi pięć sołectw: Jawiszowice, Przecieszyn, Skidzin, Wilczkowice i Zasole. Gmina ta położona jest między rzekami Wisłą a Sołą, na terenie Kotliny Oświęcimskiej.

Etymologia nazwy miasta wywodzi się od wiązu górskiego, zwanego brzostem, rosnącego niegdyś nad brzegiem Wisły. Powierzchnia gminy wynosi 46,1 km², a zamieszkuje ją około 22,2 tys. mieszkańców.

Zarys historii Brzeszcz[1]

            Brzeszcze i okoliczne wsie założono w okresie Średniowiecza na prawie niemieckim. Najstarszą wsią na terenie obecnego miasta i gminy są Jawiszowice, wzmiankowane w spisach świętopietrza w 1326 r. Pozostałe wsie poświadczone zostały dopiero w XV w. Brzeszcze pojawiły się po raz pierwszy w dokumentach w 1443 r. jako własność książęca, z kolei Przecieszyn w 1445 r., Skidziń w 1454 r., a Wilczkowice w 1457 r. Trzy ostatnie wsie w XV w., jak i później, były w rękach szlacheckich. Wszystkie zaś – od chwili pojawienia się w źródłach – dzieliły losy Księstwa Oświęcimskiego, które powstało w latach 1315-1317, w wyniku podziałów dynastycznych w opolskiej, a od 1281 r. cieszyńskiej, linii Piastów śląskich.

Już od roku 1457, kiedy to Księstwo stało się własnością króla polskiego, także i Brzeszcze przeszły na jego własność, stając się królewszczyzną. Była ona wydzierżawiana licznym przedstawicielom najznamienitszych rodów rycerskich, a także co bardziej wpływowym osobom na dworze króla.

Od samego początku ludność Brzeszcz i wsi położonych w sąsiedztwie żyła przede wszystkim z rolnictwa. Dopiero założenie stawów, o których wiadomości pochodzą z roku 1473 r., zmieniło charakter zajęć mieszkańców Brzeszcz aż do końca XIX w. Rozbudowę gospodarki stawowej na przełomie XV i XVI w. zawdzięczać należy przede wszystkim zainteresowaniom dworu królewskiego, pragnącego pomnożenia dochodów, jak również osobistemu zaangażowaniu miejscowych dzierżawców, którzy chcieli zwiększenia wpływów z wsi przez nich dzierżawionych.

Poza hodowlą ryb i rolnictwem, ludność Brzeszcz od XVI w. żyła także z hodowli bydła i owiec.

            W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. terytorium byłego Księstwa Oświęcimskiego, a wraz z nim również Brzeszcze, przeszło pod panowanie austriackie. Dobra królewskie zajął rząd austriacki, który w 1778 r. sprzedał Brzeszcze Fryderykowi Duninowi herbu Łabędź i jego żonie Zofii z Małachowskich, która odziedziczyła je po śmierci męża. W 1794 r. po śmierci Zofii Duninowej przejął Brzeszcze Włoch, Kamil Dominik Gherii – nadworny lekarz ostatniego króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego. Po śmierci Gheriego w  1814 r. wieś przeszła na własność jego wychowanicy, Wiktorii Klose – córki Fryderyka Klose, ówczesnego właściciela Przecieszyna, Skidzinia i Wilczkowic.

W 1822 r. Wiktoria Mieroszewska wymieniła Brzeszcze, Skidzin, Przecieszyn i Wilczkowice za klucz chrzanowski z arcyksięciem Karolem Ludwikiem Habsburgiem. W posiadaniu dynastii Habsburgów pozostawały wymienione miejscowości do roku 1924, kiedy to Karol Stefan Habsburg podarował swój majątek Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, która dysponowała Brzeszczami do grudnia 1945 r. Wówczas to jej majątek upaństwowiono, grunty orne uległy parcelacji między bezrolnych i małorolnych chłopów, a stawy przejęło nowo utworzone Państwowe Gospodarstwo Rybackie.

            W okresie zaborów założono w Brzeszczach w 1857 r. jednoklasową szkołę; w latach 1874-1876 wybudowany obecny kościół parafialny pod wezwaniem św. Urbana, a w 1904 r. erygowano samodzielną parafię, kończąc tym samym sięgającą połowy XV w. przynależność Brzeszcz do parafii oświęcimskiej. W drugiej połowie XIX w. miejscowość uzyskała połączenia komunikacyjne z okolicą: w 1856 r. kolejowe z Czechowicami-Dziedzicami i Oświęcimiem, a w latach 1875-1879 drogowe z Pszczyną. Jednak dopiero odkrycie złóż węgla kamiennego na terenie Brzeszcz w końcu XIX w. zmieniło w następnym okresie dotychczasowy charakter miejscowości. W roku 1903 przystąpiono do budowy kopalni. W związku z nią powstały do 1918 r. dwa robotnicze osiedla, istniejące zresztą do dziś: Stara i Nowa Kolonia, a w okresie międzywojennym zbudowano następne, przeznaczone dla urzędników górniczych: tzw. Kolonię Urzędniczą.

Odzyskanie niepodległości w  1918 r. i okres międzywojenny spowodowały dalszy rozwój kopalni i osady. Zbudowano nowe szyby kopalniane w Jawiszowicach i połączono je bocznicą kolejową z macierzystą kopalnią. Kopalnia „Brzeszcze” była do 1939 r. jedyną państwową kopalnią w okresie istnienia II Rzeczpospolitej.

Na terenie miejscowości istniało wówczas kilkanaście organizacji społecznych i politycznych, towarzystw, klubów i bibliotek.

            Wrzesień 1939 r. rozpoczął trwający blisko sześć lat ponury okres okupacji. Miejscowość od początku października 1939 r. znajdowała się w granicach III Rzeszy. Ludność Brzeszcz i   okolic niosła ofiarna pomoc więźniom obozów koncentracyjnych. Za zasługi położone w walce z hitlerowskim okupantem, za ofiarność i męstwo w niesieniu pomocy więźniom, miasto Brzeszcze w 1967 r. zostało udekorowane Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy. Wyzwolenie Brzeszcz przez wojska radzieckie 27 stycznia 1945 r. zakończyło okres okupacji.

Po roku 1945 nastąpił dynamiczny rozwój miejscowości, szczególnie w latach 60 i 70-tych. Zbudowano nowe osiedla, szkoły, przedszkola. Wzrosła liczba mieszkańców, rozbudowie uległa kopalnia.

7 lipca 1962 r. Brzeszcze otrzymały prawa miejskie. Dopiero jednak w 1980 r. miasto otrzymało herb uchwałą Rady Narodowej Miasta i Gminy Brzeszcze, a dwa lata później ustalony został obecny kształt administracyjny miasta i gminy.

Od 1 stycznia 1999 r. miasto i gmina Brzeszcze wchodzi w skład powiatu oświęcimskiego w województwie małopolskim.

Położenie geograficzne

Gmina Brzeszcze leży w południowej Polsce, w widłach rzek Wisły i Soły, na terenie północnego Podkarpacia w makroregionie Kotlina Oświęcimska i w mezoregionie – Dolina Wisły. Kotlina ta stanowi komunikacyjne przejście pomiędzy wzniesieniami Pogórza Karpackiego i południową krawędzią Wyżyny Śląskiej.

Brzeszcze są najbardziej wysuniętą na zachód gminą powiatu oświęcimskiego i województwa małopolskiego. Graniczą z gminami Oświęcim i Kęty, należącymi do województwa małopolskiego oraz z gminą Wilamowice i Miedźna, wchodzącymi w skład województwa śląskiego.

Gospodarka

W Gminie Brzeszcze zarejestrowanych jest ponad 1100 podmiotów gospodarczych. Przeważają podmioty gospodarcze prowadzące działalność w sferze: produkcyjnej, wydobywczej, handlowej, budowlanej, usługowej i rolniczej. Największym zakładem jest Kopalnia Węgla Kamiennego „Brzeszcze”. Zarejestrowano 3 zakłady mięsne. Działalność wytwórczą prowadzą 4 piekarnie. Bazę gastronomiczną tworzą bary, restauracje, kawiarnie i 2 stołówki przyzakładowe, z których mogą korzystać mieszkańcy gminy oraz mieszkańcy z okolicznych miejscowości. Na terenie gminy działają 2 stacje kontroli pojazdów, 4 stacje paliw i 2 myjnie samochodowe.

Kultura

Gmina Brzeszcze leży na pograniczu dwóch regionów kulturowych – Śląska i Małopolski. Wzajemne przenikanie dwóch pierwiastków kulturowych z tych regionów miało wpływ na wykształcenie rodzimego folkloru i kultury, w której odnaleźć można elementy śląskie i krakowskie. W przeszłości miało to odzwierciedlenie w architekturze, strojach, zwyczajach i obrzędach oraz gwarze brzeszczańskiej. Współczesne Brzeszcze to gmina rozwijająca się, budująca swą tożsamość na podwalinach tradycji oraz elementach napływowych. Na terenie gminy Brzeszcze organizowaniem i prowadzeniem działalności kulturalnej zajmuje się Ośrodek Kultury, w skład którego wchodzą: Dom Kultury. Kino „Wisła”, biblioteka, domy ludowe, kluby i świetlice. Ośrodek Kultury poza podstawową działalnością zajmuje się organizacją imprez masowych, imprez kulturalnych na zlecenie oraz działalnością usługową w zakresie reklamy, turystyki i rekreacji. Ośrodek jest także wydawcą gazety lokalnej „Odgłosy Brzeszcz” i „Informatora Kulturalnego”.

Zabytki na terenie Miasta i Gminy Brzeszcze:

•  drewniany kościół z 1692 r. p. w. św. Marcina,
• drewniane stodoły konstrukcji sumikowo-łątkowej,
• drewniane domy z przełomu XIX i XX w. konstrukcji zrębowej i przysłupowej,
• murowany kościół z lat 1874-1876 w stylu neobarokowym p. w. św. Urbana[2].

---

[1] brzeszcze.pl

[2] Powiat Oświęcimski Informator 2003-2004, Wydawnictwo „Krajobrazy”, Kraków 2003, str. 63-65