„Społeczeństwo informacyjne” jest modnym dziś określeniem, które dotyczy albo naszej współczesności, albo - jak wskazuje na się na to w wielu rozważaniach - tego co się właśnie pojawia, lub tego co się dopiero ma pojawić.”[1] [2] [3] Nie mniej jednak społeczeństwo informacyjne jest tylko jednym z wielu synonimów idei, która opisuje dzisiejszą rzeczywistość. Funkcjonują bowiem równolegle takie określenia jak społeczeństwo technologiczne (Ellul), społeczeństwo sieciowe (M. Castells), społeczeństwo postindustrialne (D. Bell), trzecia fala (A. Toffler), społeczeństwo okablowane (Martin) oraz społeczeństwo usług (Dahrendorf). Można by prowadzić semantyczne boje i doszukiwać się większej adekwatności każdego z tych pojęć do omawianego tematu, mija się to jednak z celem ze względu na wielowątkowość tego zagadnienia. Co więcej „próba określenia wzajemnych relacji między tymi terminami - nadrzędności i podległości - czy też chociażby zdefiniowania obszarów wspólnych, jest z góry skazana na niepowodzenie. Im dokładniej analizujemy poszczególne terminy, tym bardziej zacieraj ą się granice pomiędzy nimi.”[4] Na potrzeby jednak niniejszej pracy oraz ustalenia ogólnych granic pojęcia za społeczeństwo informacyjne uważać będziemy "społeczeństwo, które nie tylko posiada rozwinięte środki przetwarzania informacji i komunikowania, lecz środki te są podstawą tworzenia dochodu narodowego i dostarczają źródła utrzymania większości społeczeństwa." (Goban Klas/Sienkiewicz 1999)
Aby zrozumieć mnogość synonimów dzisiejszych czasów musimy się cofnąć wstecz, kiedy tworzyła się idea społeczeństwa informacyjnego. Po raz pierwszy terminu „społeczeństwo informacyjne” (jap. joho shakai) w 1963 roku użył dziennikarz Tadao Umesamo pisząc artykuł na temat ewolucyjnej teorii społeczeństwa opartego na „przemysłach informacyjnych”.
Popularyzacji pojęcia z kolei dokonał futurolog Kenichi Koyama w rozprawie „Introduction to Information Theory”, opublikowanej po japońsku w 1968 r. Po tych artykułach rozgorzała w Japonii debata dotycząca przyszłości japońskiej gospodarki oraz nowej roli społeczeństwa. „Japończycy dobrze zrozumieli, że w istocie chodzi o coś znacznie ważniejszego, niż zwykła powszechność techniki komputerowej.”[5] W 1969 roku powstał dokument zatytułowany "Zadania dla społeczeństwa - raport o rozwoju przemysłów przetwarzania informacji". Japonia wkroczyła w okres elektronicznych inwestycji celem zbudowania szkieletu Społeczeństwa Informacyjnego, które uzyskało wymiar polityczny. Rozpoczęto budowanie miasta Tsukuba gdzie znajdowało się ok. czterdziestu instytutów badawczych. W 1972 roku Y. Masuda opracował kompleksowy plan przeobrażania wszystkich sfer życia społecznego opierając się na rozwoju sektora informatyzacji i telekomunikacji. Plan ten obejmował okres od 1945 do 2000 r. i podzielony był etapy: komputeryzacja wielkiej nauki (1945 - 1950), komputeryzacja zarządzania (1950 - 1970), komputeryzacja informacji społecznej (1970 - 1980), komputeryzacja działań jednostkowych (1980 - 2000).
Paradoksem na pierwszy rzut oka może wydawać się, że największa i najprężniejsza obecnie gospodarka świata, jaką są Stany Zjednoczone nie prowadziła ani nie prowadzi programu społeczeństwa informacyjnego. Nie oznacza to jednak, że brak jej teoretyków, czy autorytetów w tej dziedzinie.
„Nikt nie wywarł większego wpływu na koncepcję społeczeństwa informacyjnego niż amerykański socjolog Daniel Bell”. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku Bell wskazał na konieczność określenia nowego kierunku przemian, którym byłoby przejście do nowej formacji społecznej wymuszone przez postęp technologii. Nowa formacja społeczna, nazywana przez amerykańskiego socjologa „społeczeństwem postindustrialnym” lub „społeczeństwem informacyjnym” charakteryzowałaby się takimi zjawiskami jak: rozwój technologii komunikacyjnej i informacyjnej, ekonomizacja wiedzy oraz wzrost zatrudnienia w zawodach informacyjnych. Duża nośność idei Bella, a tym samym jej popularyzacji, przypisywana jest propagandzie w mediach oraz jej optymistycznym i utylitarnym charakterze. Społeczeństwo informacyjne przedstawiano jako kolejną fazę rozwoju społeczeństwa dobrobytu, z której korzyści mieliby odnieść wszyscy. Główne założenia koncepcji Bella zostały przedstawione w książce „The Comming of Post-industrial Society”, wydanej w 1973 roku.
W ogromnej mierze do rozpowszechnienia tez Bella przyczynili się amerykanie Alvin Toffler oraz John Naisbitt, który pisał w 1984 r. „Komputeryzacja jest tym dla wieku informacji, co mechanizacja dla ery przemysłowej”. Najbardziej znanymi pracami Alvina Tofflera są „Szok przyszłości” i „Trzecia fala”, od tytułu którego pochodzi pojęcie „trzeciej fali” oznaczające nowe środki łączności, nowe materiały, nowe formy produkcji. Pierwsza „fala” - zdaniem Tofflera - to podjęcie przez człowieka uprawy roli; drugą była rewolucja przemysłowa z jej uniformizacją i standaryzacją.
Z kolei w nurt teorii krytycznej społeczeństwa informacyjnego w Stanach Zjednoczonych wpisuje się Herbert Schiller. Jego krytyczny stosunek ujawnia się w porównaniu informacji do towaru, który sektor komercyjny może sprzedać. Elementy, które według Schillera wskazują na kapitalistyczną determinację społeczeństwa informacyjnego to: obowiązywanie kryterium rynkowego (w rozwoju informacji i telekomunikacji nacisk położony jest na aspekt rynkowy oraz zysk), zróżnicowanie klasowe (tylko elita społeczna określa kto korzysta z „rewolucji informacyjnej” oraz kto do jakich informacji ma dostęp) a także sektor [6] informacyjny jest zdominowany przez instytucje korporacyjne, które kierują się zasadą przewagi sfery prywatnej nad publiczną.
Ciekawe podejście do teorii społeczeństwa informacyjnego prezentuje Manuell Castells. Określa on dzisiejsze społeczeństwo sieciowym, Trzeciego Tysiąclecia. Zdaniem Castellsa społeczeństwo informacyjne jest w dużej mierze zależne od informacji i elektronicznej sieci komunikowania. Jest on także autorem pojęcia „autostrady informacyjnej” zwanej także „infostradą”, które stanowi infrastrukturę mediów masowych zintegrowanych z innymi mediami. Castells zwracał także uwagę na fakt, że współczesne społeczeństwa gromadzą nie tylko coraz więcej informacji, ale także otrzymuj ą coraz więcej tzw. śmieci informacyjnych oraz że coraz więcej ludzi nie potrafi się dostosować do szybkiej zmiany środowiska społecznego.
W Europie koncepcja „społeczeństwa informacyjnego” pojawiła się w 1978 r. za pośrednictwem dwóch socjologów, Simona Nora i Alaina Minca, którzy omówili ją w raporcie przedstawionym prezydentowi Francji.
Najistotniejszą jednak rolę w propagowaniu tego terminu w Europie odegrał Martin Bangemann, który w 1994 r. przedstawił dokument (Raport Bangemanna), mówiący o potrzebie odpowiedzi Unii Europejskiej na wyzwania amerykańskiej gospodarki i społeczeństwa informacyjnego. W dokumencie tym zawarte zostały stwierdzenia wprost wskazujące na zagrożenia jakie wiążą się z bagatelizowaniem rewolucji w technikach informacyjno-komunikacyjnych. Bangemann stwierdza wprost, że wszystkie te państwa które nie podejmą właściwych działań doświadczą dużego spadku inwestycji, wzrostu bezrobocia, a w rezultacie marginalizacji w społeczeństwie informacyjnym.
Polski wkład w budowę społeczeństwa informacyjnego z racji sytuacji politycznej nastąpił stosunkowo późno oraz nie był znaczący. Jednak pominięcie nazwisk kilku nazwisk spośród badaczy społeczeństwa informacyjnego „byłoby uleganiem dominacji nauki amerykańskiej, która dba wyłącznie o swoich”. Polacy, którzy wygłaszali referaty na konferencjach naukowych oraz publikowali na temat rewolucji informacyjno-komunikacyjnej to między innymi Wojciech Cellary, Krystyna Doktorowicz, Andrzej Kieras, [7]
Andrzej Sowiński. Powyższą listę uzupełniają nazwiska naukowców cytowanych w niższym rozdziale: Tomasz Goban-Klas, Andrzej Siciński, Mariusz Luterek.
---
[1] A. Siciński: Społeczeństwo informacyjne: próba nazwania naszych czasów, „W drodze do społeczeństwa informacyjnego”, Warszawa 1999, s. 20
[2] A. Siciński, op. cit., s. 20
[3] A. Siciński, op. cit., s. 11
[4] M. Luterek: Mierzalność społeczeństwa informacyjnego za pomocą wskaźników prostych, „”Od informacji naukowej do technologii społeczeństwa informacyjnego”, Warszawa 2005, s. 117
[5] T. Goban-Klas: Społeczeństwo informacyjne i jego teoretycy, „W drodze do społeczeństwa informacyjnego”, Warszawa 1999, s. 29
[6] Webster F., „Theories of the Information Society”, London-New York: Routledge, 2002, p. 239
[7] T. Goban-Klas: Społeczeństwo informacyjne i jego teoretycy, op. cit. s. 49
